Dịp Tết Đoan Ngọ ngày 5.5 âm lịch hàng năm, các gia đình Việt thường chuẩn bị mâm lễ dâng cúng tổ tiên, cầu mong một năm sản xuất thắng lợi, mùa màng bội thu, con cháu bình an, mạnh khỏe.

Theo sách "Văn khấn cổ truyền Việt Nam" (NXB Văn hóa thông tin), Tết Đoan Ngọ là lễ tết lớn của người Việt Nam, được tiến hành vào chính giờ Ngọ giữa trưa ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch.

Người xưa quan niệm rằng: Trong cơ thể con người, nhất là bộ phận tiêu hoá thường có sâu bọ ẩn sống, nếu không diệt trừ thì sâu bọ ngày càng sinh sôi nảy nở gây nguy hại cho con người. Lũ sâu bọ này chỉ lộ diện vào ngày 5.5 âm lịch nên phải làm lễ trừ sâu bọ vào ngày này.

Theo quan niệm cổ truyền, có thể giết sâu bọ bằng cách ăn thức ăn, hoa quả, rượu nếp vào ngày 5.5.

Mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ.

1. Mâm cỗ Đoan Ngọ gồm những gì?

Cách trừ sâu bọ trong người như sau: buổi sáng ngủ dậy trước khi đặt chân xuống đất phải súc miệng 3 lần cho sạch sâu bọ, tiếp đó ăn một quả trứng vịt luộc. Sau đó, bước chân ra khỏi giường, ăn một bát rượu nếp cho sâu bọ say, cuối cùng ăn trái cây cho sâu bọ chết.

Ngoài ra, tùy vào vùng miền khác nhau mà mâm cỗ cúng Tết Đoan Ngọ bày lên ban thờ tổ tiên cũng khác nhau. Tuy nhiên, theo sách "Văn khấn cổ truyền Việt Nam", mâm lễ cơ bản đều gồm có:

- Hương, hoa, vàng mã;

- Nước;

- Rượu nếp;

Thường là món được ăn đầu tiên trong ngày sau khi ngủ dậy, với quan niệm rằng vị nồng cay của rượu nếp có thể loại bỏ những loài ký sinh sâu bệnh trong cơ thể.

Rượu nếp được làm từ gạo nếp cái hoa vàng hoặc nếp cẩm. Gạo được ngâm, nấu, để nguội, rồi lại ủ men nhiều ngày mới ăn được. Nước rượu có thể ăn cùng hoặc uống riêng với cơm, ngọt cay, dễ uống.

- Các loại hoa quả: mận, hồng xiêm, dưa hấu, vải, chuối...

Sau khi “chuốc say” các loại sâu bọ, ăn trái cây vị chua, chát được cho là giúp tiêu diệt ký sinh nhanh hơn. Mâm trái cây dâng lên bàn thờ Tết Đoan Ngọ thường có vải, mận, đào, chôm chôm, cóc, dứa, chuối… tuỳ theo vùng miền. Quan niệm chung ngoài việc xua đuổi sâu bọ còn để mong vạn vật sinh sôi nảy nở.

Năm 2024, Tết Đoan Ngọ rơi vào thứ Hai, ngày 10.6 dương lịch. Dưới đây là chi tiết mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ ở 3 vùng miền tại Việt Nam:

Theo truyền thống, vào ngày này, các gia đình sẽ chuẩn bị mâm cúng Tết Đoan ngọ dâng lên thần linh, tổ tiên, mong một vụ mùa bội thu.

2. Mâm cúng ở 3 miền khác nhau như thế nào?

2.1 Mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Bắc

Mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Bắc cũng gồm các món đồ cúng cơ bản như hương, hoa tươi, các loại quả (mận, vải), xôi chè, rượu nếp, nước... Đặc biệt, một món không thể thiếu trong mâm lễ cúng là bánh gio.

Bánh gio là loại bánh làm từ gạo nếp, ngâm trong nước tro và gói bằng lá chuối. Bánh có vị nhạt, dẻo thơm, thường được ăn cùng đường hoặc mật. Người xưa quan niệm, ăn bánh từ gạo nếp luộc trong lá sẽ hấp thu đặc tính của cây cỏ, giúp giải nhiệt, tiêu trừ bệnh tật trong cơ thể.

Ngoài ra, rượu nếp cũng là món ăn không thể thiếu trong ngày này. Người xưa tin rằng, ăn rượu nếp sẽ giúp diệt sâu bọ gây hại cho cơ thể người. Ngoài rượu nếp cái hoa vàng, một số gia đình miền Bắc còn làm thêm rượu nếp cẩm.

2.2 Mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Trung

Ngoài các món cơ bản trong mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ của người Việt, miền Trung còn có thêm món thịt vịt. Nhiều người cho rằng thịt vịt tanh, sao lại cúng trong những dịp quan trọng như Tết Đoan Ngọ? Nhưng với người miền Trung, thịt vịt là loại thịt có tính hàn, ăn vào mát mẻ nhất so với các loại thịt khác trong tiết trời oi bức của mùa hè. Nhờ đó, món ăn này giúp cân bằng âm dương, làm mát cơ thể. Thịt vịt có nhiều cách chế biến tuỳ ý như luộc, hấp, quay, canh, cháo…

Bên cạnh đó, mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Trung còn có bánh ú, chè kê. Đặc biệt, chè kê ăn cùng bánh tráng vùng là món ăn độc đáo, quen thuộc xuất hiện thường xuyên trong mâm cúng của người Huế và Quảng Nam. Kê là loại hạt thực dưỡng, thanh đạm, dễ ăn. Chè kê nấu cùng nước đường pha gừng, ăn với bánh tráng vừng. Bánh tráng thả vào chè hoặc dùng để múc chè cũng là một cách ăn thú vị.

2.3 Mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Nam

Khác với miền Bắc và miền Trung, cơm rượu trong mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Nam được vo thành viên tròn, thêm nước đường, ăn giống xôi chè ở miền Bắc.

Ngoài ra, trong mâm lễ còn có bánh ú Bá Trạng, tương tự như bánh gio nhưng to hơn. Tương tự bánh gio miền Bắc, bánh ú miền Nam cũng mang tính dịu mát, ngọt ngào cho người ăn. Chúng có hình chóp nhỏ xinh được buộc thành chùm, trang trí đẹp mắt cho mâm cúng. Điểm khác biệt của bánh ú là có nhân đậu giã nhuyễn, lớp vỏ nâu vàng đậm hơn, gói bằng lá tre hoặc chuối, thơm mùi lá.

Bên cạnh những món cơ bản không thể thiếu, mâm lễ cúng Tết Đoan Ngọ miền Nam cũng có thêm món chè trôi nước. Chè trôi nước phổ biến trong nhiều dịp lễ Tết ở miền Nam, không chỉ riêng Tết Đoan Ngọ. Những viên chè dày miếng, bên ngoài là bột nếp, bên trong là đậu xanh được vo tròn dẹt. Phần nước ăn cùng chè có đường, gừng giã, nước cốt dừa, thêm đậu phộng giã hoặc vừng.